Di tích lịch sử nhà tù Sơn La

Tỉnh Sơn La được thành lập năm 1895, dưới tên gọi ban đầu là tỉnh Vạn Bú. Năm 1904 đổi tên thành tỉnh Sơn La. Đầu thế kỷ XX, thực dân Pháp đã thiết lập bộ máy cai trị tại vùng Tây Bắc. Đồng thời với việc xây dựng tòa sứ, nhà giám binh, trại lính, công sở, thực dân pháp cũng ráo riết chuẩn bị cho việc xây dựng ở đây một nhà tù.

Di tích lịch sử nhà tù Sơn La.

Thiết kế mặt bằng đầu tiên của Nhà tù Sơn La được sở kiến trúc thuộc Nha Công chính Bắc kỳ hoàn chỉnh vào tháng 10 năm 1907. Đầu năm 1908, dưới sự đốc thúc của tên Công sứ Gioăng Mông Pê Ra, nhà tù Sơn La được gấp rút xây dựng và hoàn thành vào cuối năm đó.

Với tính chất ban đầu là nhà tù hạng tỉnh nên thiết kế xây dựng chỉ có 500m2, nhà tù được xây dựng khá kiên cố; tường được xây dựng bằng đá lẫn ghạch, mái lợp tôn, không có trần, giường nằm cho tù nhân cũng được xây bằng đá, mặt láng xi măng…

Sơn La là nơi “Lam sơn chướng khí”, “Rừng thiêng nước độc” khí hậu cực kỳ khắc nghiệt, không những người dân mà cả tù nhân bị đầy lên Sơn La ngoài mắc những bệnh thông thường như phù thũng, kiết lỵ, thương hàn…, thì cũng bị sốt rét hoành hành rất dữ dội. Thực dân pháp đã lợi dụng khí hậu, bệnh tật và đặc biệt sốt rét là một thứ vũ khí làm suy kiệt sinh lực và giết dần, giết mòn tù nhân.

Mặt khác, thực dân pháp đã lợi dụng triệt để trình độ dân trí thấp kém của đồng bào các dân tộc Sơn La để gây chia rẽ, hằn thù dân tộc; lợi dụng sự bất đồng ngôn ngữ, phong tục tập quán giữa những tù nhân chính chị với những người dân địa phương tạo nên hàng rào ngăn cản tiếp xúc giữa nhân dân địa phương với tù nhân; chúng còn rêu rao tuyên truyền xuyên tạc rằng: tù nhân cộng sản là những người cướp của, giết người ở dưới xuôi đưa lên giam ở đây; chúng treo giải thưởng rất cao cho những ai bắt được tù nhân cộng sản, nếu lấy được một đầu tù cộng sản được thưởng 20 đồng bạc trắng hoặc 5 tạ muối.

Năm 1930, Đảng Cộng sản Việt Nam ra đời trực tiếp lãnh đạo các phong trào Cách mạng. Các phong trào đấu tranh làm kẻ địch bất ngờ, chúng lồng lộn tìm đủ mọi cách đàn áp hòng dập tắt phong trào cách mạng, mặt khác tăng cường xây dựng và mở rộng thêm hệ thống nhà tù trong cả nước trong đó có nhà tù Sơn La.

Năm 1930, Thực dân Pháp mở rộng Nhà tù Sơn La thêm 1500m2 với mục đích giam giữ tù nhân chính trị. Từ đây Nhà tù Sơn La đã thay đổi hẳn về mặt tính chất; từ Nhà tù Sơn La đã được đổi tên thành ngục Sơn La.

Năm 1940, Nhà tù Sơn La được mở rộng thêm một trại giam mới với diện tích 170m2 với ý định để giam tù nhân nữ. Nhưng âm mưu đưa tù nhân nữ lên Sơn La đã không thực hiện được. Như vậy qua 3 lần xây dựng và mở rộng, Nhà tù Sơn La có tổng diện tích là 2.170m2.

Tháng 7 năm 1941, Thống sứ Bắc Kỳ ra lệnh cho Nha Công chính lập kế hoạch xây dựng 1 nhà giam lớn diện tích 3.900m2 với mục đích giam thêm 500 – 800 tù chính trị, địa điểm xây dựng khu nhà tù mới được chọn liền kề với nhà tù cũ, dưới chân đồi Khau Cả. Năm 1941, toàn bộ móng nhà với diện tích 3900m2 và hệ thống tường bao quanh đã được xây xong. Nhưng đến mùa mưa năm 1942, do thi công không đảm bảo nên toàn bộ công trình đã bị sụp đổ. Từ năm 1930 đến năm 1945, thực dân Pháp đã đày lên Nhà tù Sơn La 14 đoàn tù chính trị với tổng số 1013 lượt tù nhân.

Đường số 41 (nay là đường số 6) là con đường duy nhất từ Hà Nội lên Sơn La, ô tô chỉ đi được đến Chợ Bờ – Hòa Bình. Đây là con đường thực dân Pháp dùng để áp tải tù nhân lên Nhà tù Sơn La. Từ nhà tù Hỏa Lò, thực dân Pháp nhốt tù nhân đi trên quãng đường 220km trong thời gian 13 ngày đi bộ. Để áp giải tù nhân đến Nguc Sơn La an toàn, thực dân Pháp đã bắt tù nhân phải đeo cùm chân lê theo một đoạn xích dài 50cm trong suốt 13 ngày đi đường và cùm tây, cứ tay phải tù nhân này được xích với tay trái tù nhân kia thành đôi. Cứ 10 đôi tù nhân thực dân Pháp lại dùng một chão thừng xâu thành một chuỗi.

Đầu năm 1945 Nhật đảo chính Pháp nên thực dân Pháp đã phải chuyển toàn bộ tù nhân tù nhà tù Sơn La về trại giam ở Nghĩa Lộ. Trên đường đi, đến đỉnh đèo Khau Phạ, nghe tin tại Nghĩa Lộ các tù nhân đã phá còng tự giải thoát, Giám ngục Lơ-bông và tên Tây Đoan sợ hãi đã bỏ chạy, để lại đoàn tù hoàn toàn tự do.

Hiện nay, di tích Nhà tù Sơn La đã trải qua 2 lần bị ném bom: lần thứ nhất vào năm 1952, khi thực dân Pháp rút khỏi Sơn La, đã ném bom nhằm xóa đi tội ác của chúng; lần thứ 2 vào năm 1965 đế quốc Mỹ đã đánh phá thị xã Sơn La phá hủy một phần nhà tù.

Năm 1980, Bảo tàng Sơn La tiến hành phục chế lại nhà tù lần thứ nhất: san lấp hố bom, xây dựng lại một số đoạn tường rào bao quanh. Lần thức 2 vào nawm1994, phục chế lại 2 tháp canh, nhà bếp, trại giam lớn, gia cố lại hầm ngầm, xây dựng các bức tường của các phòng giam theo dấu vết của các nền móng cũ. Năm 1994, Bảo tàng Sơn La chủ trương phục chế toàn bộ khu di tích như nguyên dạng ban đầu, nhưng do không sưu tầm được đầy đủ hồ sơ, những bản vẽ chi tiết thiết kế của khu Nhà tù Sơn La nên không đủ cơ sở khoa học để khôi phục lại toàn bộ mà chỉ xây dựng các bức tường lên cao một chút để khách tham quan có thể hình dung được cấu trúc cảu khu Nhà tù Sơn La.